z nim na wojnę chodziłem...

.. Nad Franusiem naszym, starszym będąc, opiekę rozciągał, i przez
listy my o jego powodzeniach i promocjach wiedzieli... Aż tu dwunasty rok przyszedł... Francuzi
idą! Ociec mówi: „Pewno i Franuś nasz z nimi idzie”. A matka głową kiwa i odpowiada „Pewno
179
idzie! Może i do nas zajdzie! Może my jego jeszcze raz przed śmiercią obaczymy!...” Może i
obaczymy” – mówi ociec... Czekali jego, spodziewali się... Matka najmniejszym czasem w pole,
na drogę wychodziła, a my, młodsze bracia, tylko co oczu nie powyślepiali, brata oficera
wyglądając.
Gdy stary to mówił, Jadwiga nie spuszczała z Justyny oczu, które coraz więcej zapalały się i
roziskrzały. Nie dosłyszała tego, co Jan do niej przed chwilą szepnął, ale spostrzegła dobrze, że
kiedy się nachylił ku niej, na ustach miał taki uśmiech, jakiego ona nie widziała u niego nigdy, a
ciągle patrzał na jej rozpuszczone włosy; zdawać się mogło, że po prostu oczu od nich oderwać
nie mógł. Justyna zaś słuchała go ze wzniesionym ku niemu wzrokiem, z którego biły promienie
cichej, jakby nieśmiałej radości. Z trochę jeszcze dygocącym, ale coraz wzmagającym się i
czystszym głosem opowiadającego starca złączył się gruby szept jego wnuczki. Zdawać się
mogło, iż szeptem mówiła dlatego, że trudno jej było wydobyć głosu ze wzburzonej piersi lub
też że sama lękała się tego, co mówiła.
– Aaaa! – nie spuszczając wzroku z Justyny zadziwiła się – czy to teraz taka moda przyszła,
żeby rozpuszczone włosy nosić?... Aaaa! rychło może i taka nadejdzie, żeby panny i gołe albo w
jednych koszulach chodziły!
Justyna w opowiadanie starca wsłuchana, może złośliwych słów dziewczyny nie słyszała, a
może też udawała, że ich nie słyszy... Jan na mówiącą gniewne spojrzenie rzucił, ale
przygryzłszy wargę i ramiona u piersi krzyżując, milcząc plecami ku niej się zwrócił.
Starzec prawił dalej:
– Tak my w zaciszku naszym siedząc, wędrownika z dalekich stron po drogach wypatrywali,
aż zima naszła, taka okrutna, jakiej nigdy za ludzkiej pamięci nie bywało. Ludzi ledwie kiedy z
chaty wychodzących zamrozie po rękach i nogach opadały, a podczas z wielkiego chłodu prawie
tchu odwieść nie było można. Śnieg też często sypiąc płoty zasypywał i góry albo, zdaje się,
kościoły na polu wystawiał. Jednego razu, samym rankiem, zawołał nas ociec, żeby my czegoś
szli za nim w pole... już i nie pamiętam czego... Przez całą noc zawierucha była taka, że o dwa
kroki domu albo drzewa byś nie rozpoznał. Śniegu moc nasypało. Idziem my w kożuchach przez
ogród w śniegu brnąc, aż na końcu ogrodu ukazuje się nam cościś czarnego, stojącego... ni to
goły pień z nagła wyrosły tam, gdzie go wprzód nie było, ni to drzewniana figura do płotu
plecami przyparta. „A co tam takiego stoi?” – mówi ociec. „Nie wiemy” – odpowiadamy. A
matka za nami idąca, nie wiadomo na co, ot tak, przez to chyba, że już ją ciągiem niespokojność
jakaściś w pole i na drogi parła, powiada: „Może to, nie daj Boże, człowiek zmarznięty!”
Wszyscy my poszli prędzej, tak że matka nie zdążywszy iść razem z nami w tyle ostała. Przyszli
my w te miejsce, pojrzeli i tylko co ze strachu na ziemię nie popadli. „Toż to człowiek!” –
krzyknął do nas ociec. A ja, choć najmłodszy, ale najśmielszy, przyskoczył i z bliskości na tego
człowieka popatrzywszy takoż krzyknął: „Oficer, tatku, oficer!” Mundur na sobie ten zmarznięty
człowiek miał cały w dziurach, a czy obuty był, tego i widzieć nie można było, bo śniegu
nasypało się jemu aż po kolana i od kolan dopiero wyrastał on z tego śniegu, zupełnie jak
drzewniany, plecami do płotu przyparty, żółty na twarzy gdyby wosk i tylko długie wąsy blond
na brodę mu spadały, a oczy były jak w głowę wstawione szyby. Jedną rękę miał opuszczoną, a
drugą bułkę w ściśniętej garści przy gębie trzymał. Od razu już my domyślili się, że uchrony od
zamieci i chłodu szukając po polu, wędrował, nigdzie nie trafił, bułkę, co ją pewno w kieszeni
miał, z głodu gryźć począł, i tak go śmierć od mrozu pod samym płotem naszej chaty schwyciła.
Stoim my, patrzym, dziwujem się, ociec żegnać się świętym krzyżem począł, aż tu i matka
nadchodzi. W śniegu brnęła, ale szła; cościś ją do tego miejsca parło... Przyszła, spojrzała,