Jak cię złapią, to znaczy, że oszukiwałeś. Jak nie, to znaczy, że posłużyłeś się odpowiednią taktyką.
Do prostych zali-
czamy: formy osobowe strony czynnej czasu teraźniejszego (rozmawiam), przyszłego niezło- żonego trybu oznajmującego (poinformuję), formy trybu rozkazującego (rozwiąż), formy nie- odmienne (tańcząc), a także odmienne przez przypadki (bity, śpiewający, wybrany). Anali- tyczne są formy czasu przeszłego (czytaliście, zrobiliście), czasu zaprzeszłego (czytał byt, zrobił był) oraz czasu przyszłego czasowników niedokonanych (będę czytał), strony biernej (zostaliśmy rozpoznani), trybu warunkowego (zjadłabym) oraz formy nieosobowe z morfe- mem się (buduje się). Liczba, rodzaj i przypadek są zawsze wyrażane w sposób syntetyczny, strona - w sposób analityczny, natomiast czas, osoba i tryb - na oba sposoby. Zasób form fleksyjnych czasownika zależy przede wszystkim od jego aspektu: czasowniki dokonane mają tylko czas przyszły prosty, czas przeszły, czas zaprzeszły (historyczny), a także imiesłów uprzedni na -tszy \\ -wszy, np. powiedzieć: powiem, powiedziałem był, po- wiedziawszy. Z kolei czasowniki niedokonane mają jedynie czas teraźniejszy, przeszły, przy- szły złożony, imiesłów przymiotnikowy czynny, imiesłów przysłówkowy współczesny, np. mó- wić: mówię, mówiłem, będę mówił, mówiący, mówiąc. Tworzenie imiesłowu przymiotnikowego biernego zależy od przechodniości czasownika - imiesłów powstaje tylko od czasowników przechodnich, np. napisany, wykonany, malowany, myty, bity; natomiast tworzenie imiesłowu na -ty wiąże się z przechodniością i aspektem - powstaje on od dokonanych czasowników nieprzechodnich, np. upadły, wyblakły, wymarły, zmartwiały. Ze względu na końcówki fleksyjne, przyjmowane przez tematy poszczególnych czasowni- ków, dokonano podziału na koniugacje. Opiera się on przede wszystkim na różnicach w końcówkach czasu teraźniejszego: l) koniugację I reprezentuje typ czeszę, czeszesz; 2) ko- niugację II — typ widzę, widzisz; 3) koniugację III — typ znam, znasz; 4) koniugację IV - typ umiem, umiesz. Klasyfikacja ta, utrzymująca się dość długo w tradycyjnych opisach grama- tycznych, nie spełniała jednak wymogów poprawnego podziału logicznego i stopniowo wy- szła z użycia. W opisie naukowym, a także w dydaktyce szkolnej i uniwersyteckiej, stosuje się dziś po- dział czasowników na grupy koniugacyjne (wg kryteriów wprowadzonych przez Jana Tokarskiego). Klasyfikacja ta bierze za punkt wyjścia nie zmiany końcówek w l. i 2. os. cza su teraźniejszego, lecz postać i modyfikacje tematu fleksyjnego czasownika w procesie ko niugacyjnym, przy czym samogłoski -e-, -i-, występujące w formach osobowych (por. wyżej I i II koniugacja) czasowników zostały uznane za przyrostki. Takie podejście umożliwia wy odrębnienie 11 grup tematycznych (koniugacyjnych), niekiedy jeszcze wewnętrznie zróżnico wanych. Każda z tych grup przysparza użytkownikom języka swoistych kłopotów normatyw nych. Sygnalizujemy najważniejsze z nich: 1. Do grupy I (najprzejrzystszej) zaliczamy czasowniki z przyrostkiem tematowym -a utrzymującym się we wszystkich formach, np. czytać, czytam, czytał, czytamy. W 3. os. Ir czasu teraźniejszego, w trybie rozkazującym oraz w imiesłowie współczesnym przyrosłe ten ulega poszerzeniu o -j-, np. czytają, czytaj, czytając. W l. os. czasu teraźniejsze^ wszystkie czasowniki mają końcówkę -m, np. czytam, gram, latam, śpiewam, trzymam. Gn pa ta nie zawsze jest wyraźnie odróżniana od grupy IX, zawierającej czasowniki typu wu zać. Skutkiem tego leksemom wchodzącym w jej skład, takim np. jak trzymać, przypisuje s w niektórych regionach Polski odmianę *trzymię, *trzymie zamiast poprawnej, regularn odmiany trzymam — trzyma. 2. Grupa II zawiera m.in. czasowniki rozumieć, rozumiem; umieć, umiem; śmieć, śmiei Mają one, podobnie jak grupa I, końcówkę -m (a nie -ę) w l. os. czasu teraźniejszego. Rc szerzają też przez -j- temat 3. os. Im czasu teraźniejszego, trybu rozkazującego i imiesłów współczesnego: umieją, umiej, umiejąc. Jednak większość form ma przyrostek tematowy - natomiast czas przeszły ma przyrostek -a- oboczny z -e-: umiał - umieli, imiesłów zaś bier i uprzedni — przyrostek -n-: zrozumiany, zrozumiawszy. W języku mówionym rozpowszei 1665 KONIUGACJA nione jest tworzenie błędnych form l. os. czasu teraźniejszego *umię, *rozumię, niedopusz- czalnych nawet na poziomie normy potocznej. 3. Grupa III, do której włączamy czasowniki odmieniające się według modelu siwieć, si- wieję, sprawia trudności fleksyjne przy odmianie w czasie przeszłym; występuje tam obocz- ność tematyczna -a \\ -e (oszalał - oszaleli, zsiniał - zsinieli, osiwiał - osiwieli) nie występu- jąca w imiesłowach na -ty: oszalali ludzie, zsiniali polarnicy, osiwiali skazańcy. Formy *oni oszalali; *osiwieli staruszkowie mają źródło w nieprzestrzeganiu tej zasady. 4. Grupę IV stanowią czasowniki na -ować, np. dostępować, dostępuję; kupować, kupuję; obejmować, obejmuję, nierzadko mylone z wyrazami należącymi do grupy VIII (na -ywać); formy *dostępywać, *obejmywać są niepoprawne. 5. Grupa V zawiera czasowniki mające w czasie teraźniejszym przyrostek tematowy •nie-, przed samogłoską skrócony do -n-, w bezokoliczniku przyrostek -na-, a w czasie prze- szłym przyrostek -na- \\ -nę-: szarpnąć, szarpnę, szarpnie, szarpnął — szarpnęła. Wydzielono w tej grupie trzy podgrupy: a) złożoną z czasowników, w których przyrostek tematowy poprzedza spółgłoska (szarp- nie), mających tryb rozkazujący na -nij (szarpnij); b) złożoną z czasowników z samogłoską poprzedzającą przyrostek tematowy (pły-nie), mających tryb rozkazujący na -ń (płyń); c) złożoną z czasowników nie mających przyrostka -na-1| -nę- w czasie przeszłym, np. chudnąć — chudnę — chudnie, ale: chudł (obocznie też: chudnął), chudła (nie: *chudnęła). Przez analogię do regularnych opozycji chudł \\ chudła tworzone są niekiedy pary z błęd- ną formą żeńską, np. kopnął\\ *kopła. W czasie przeszłym dochodzi też do upodobnie- nia form męskich do żeńskich w l. i 2. os. Ip, np. *kopnęłem, *szarpnęłem, *płynęłem (na wzór kopnęłam, szarpnęłam, płynęłam) zamiast poprawnych kopnąłem, szarpnąłem, pły- nąłem. 6. Do grupy VI (bardzo produktywnej) należą czasowniki z przyrostkiem -i-||-;y-. Ze
|
WÄ…tki
|