w perkalowej ktoś sukience...

jeszcze ktoś pierogi lepi,
na weselu ktoś się czepi,
na pogrzebie ktoś się modli,
wzdycha ktoś, ach, ludzie podli.
jeszcze w polu źrebak skacze,
jeszcze kocha ktoś i płacze,
jeszcze gdzieś śpiewają dzieci,
jeszcze ktoś tak rymy kleci.
(***)
Jak wielu starych ludzi, nawiedzała go również myśl o tym, że leży już w ziemi.
Niewygodna ta pogoda, niewygodny wiatr,
Niewygodna taka czapka, taki krótki szal,
Niewygodna marynarka, niewygodny but,
Taki ciężar gniecie piersi, taki ciężki puch.
(Niewygoda)
Dla starego człowieka, który marzył o jasnej i bezchmurnej pogodzie duszy, nastał teraz czas
ponury. Nad jego umysłem rozpostarła się ołowiana kopuła nie przepuszczająca słońca. Staro-
rzymską konstrukcję zaczęły smagać wichry i podmywać deszcze. Sérénité to żadna tam kłamli-
wa apatheia filozofów. Sérénité to poniekąd łaska. I Staremu Poecie łaska ta została odmówiona.
Marznę. Wieczorem to już nie dziwota
45
Brak nam pogody i lato minęło.
Nie nudź się, żono, deszcz niechybny czeka,
To już na zawsze przyszła smutna słota.
(Uparte wichry)
I nie był to bynajmniej koniec klęsk dręczących wiek podeszły. Na pogodę ducha, serenitas
animi, czekały bowiem cierpliwie, pewne swego, jak esesmani w Oświęcimiu, dwa wściekłe psy
daremności: nicość i absurd.
Spadanie w nicość
Dla narratora opowiadania Sérénité wiele, doprawdy bardzo wiele rzeczy tego świata było po
prostu niepojętych. Tajemny był mu „płaszcz snu”. „Gwiazda zaranna nad moją głową − wyznał
− na zawsze będzie dla mnie czymś niezrozumiałym”. Samo istnienie bytów było bowiem dla
Jarosława Iwaszkiewicza niezrozumiałe. Co wcale nie znaczy, że miał je za beztreściwe. Niekie-
dy już od wczesnej młodości, niekiedy w czasie pełni żywota, akme, niekiedy zaś dopiero w sta-
rości człowiek zaczyna rozumieć, że z jego perspektywy, co prawda nieco dziwacznej i preten-
sjonalnej, byt jest izbą straceń. Treścią „bytu przytomnego” jest więc oczekiwanie na unicestwie-
nie, o czym broń Boże, nie należy codziennie pamiętać.
Od iluż to lat
siedzę w izbie straceń?
[...]
Nasłuchuję czy już idą aleją
ze śpiewem i chorągwiami
[...]
Tymczasem plotę koszyki
robię zakładki do książek
jak oni
i śpiewam piosenki
razem z innymi więźniami
Nie zawsze sypiam dobrze
w owej izbie
(Izba straceń)
„Człowiek − twierdził narrator Sérénité − jest z natury swojej okrutny i lubi sobie i innym o
tym wiecznym wyroku przypominać, jednocześnie przedłużając, odkładając jego wykonanie”.
46
Z tych niewesołych myśli wyłoniło się biblijne pytanie, które w istocie stało się królewskim
tematem, thema regium, całej twórczości Iwaszkiewicza.
Gdzież jest kres świadomości? Gdzie twój koniec śmierci?
Gdzież wszechświat, bochen, który bóg nieposkromiony
Rzucił w bezkresy czarne i wydał na żer ci?
(Oda żałobna)
Stary i schorowany narrator Sérénité nie był w stanie określić, co stanie się ze świadomością
po śmierci: Zmarli „są już tym niczym, snem, jasną smugą, podczas gdy mnie się wydaje, że «je-
stem», że «czuję», że «tworzę». I nie wiem, kto mnie przyjmie na swoje łono: nicość, materia czy
Bóg?”.
Te trzy, jakby nie było, okoliczności, pojawiły się u Iwaszkiewicza dość wcześnie, ale − jak
nieomal przez nas wszystkich − traktowane były poniekąd... okolicznościowo. Pojawiały się w
momencie, kiedy świadomość przypominała sobie o prawie nietrwałości form. Iwaszkiewicz
nigdy nie spychał tego prawa w sferę „problemu” czy spekulacji. Okoliczności te należały do
życia. Nawiedzały go w dojrzałe lipcowe południe, właśnie dlatego, że radość istnienia osiągała
w tej chwili swój zenit, lub w grudniową ciemną noc, właśnie dlatego, że trwoga istnienia gnała
uciekające galaktyki ku jego głowie, spoczywającej na spoconych poduszkach.
Te trzy okoliczności tworzą u Iwaszkiewicza jednolitą trójcę, ale każda z nich zachowuje od-
dzielność. Inaczej niż w słynnym sporze trynitarskim z IV wieku, owej sławnej awanturze o jed-
ną literę (homousios − homoiousios), okoliczności Iwaszkiewicza są i podobne, i współistotne.
Spróbujmy przyjrzeć się temu bliżej, gdyż Stary Poeta poczytywał sobie za obowiązek ustalenie
jakiejś hierarchii wewnątrz tej trójcy, co − jak się zdaje − nie bardzo mu się udało.
Jego Bóg był relatywny. „Przez relatywność Boga − pisał Carl Gustav Jung − rozumiem po-
gląd, zgodnie z którym Bóg nie istnieje «absolutnie», to jest niezależnie od podmiotu ludzkiego i
poza wszelkimi ludzkimi uwarunkowaniami, lecz jest w pewien sposób zależny od ludzkiego
podmiotu, gdyż między nim a człowiekiem istnieje wzajemny i konieczny związek, tak że z jed-
nej strony człowieka można rozumieć jako funkcję Boga, z drugiej zaś Boga można rozumieć
jako psychiczną funkcję człowieka”. Bóg ten, podobne jak życie pozagrobowe, jest w dużej mie-
rze wyobrażeniem mitologicznym. U Iwaszkiewicza występuje z reguły jako jego prywatny, choć
respektowany również przez bliźnich mitologem. Z Bogiem religii wiąże się hipoteza sensu uta-
jonego. Bóg Iwaszkiewicza nie jest w stanie nadać sensu ani samym bytom, ani ich istnieniu. Jest