guj cy lalki poci gni ciem jednego sznurka rytmicznie poruszaj [ich] szyj czy r kami, oczyma, ramionami oraz wszystkimi innymi członkami120...

W ten sposób natura boska za pomoc pojedynczego
poruszenia najbli szego regionu przekazuje swoj moc
przedmiotom najbli ej le cym, a st d w dalszej kolej-
no ci tym, które s bardziej oddalone, dopóki owa moc
nie przeniknie wszystkiego. I tak, ka da rzecz wprawiona
w ruch przez inn porusza z kolei nast pn według
porz dku, a wszystko razem wykonuje ruch zgodnie ze
sw natur , nie jedn i t sam pokonuj c drog , lecz
ró ne, niekiedy za zgoła przeciwne, mimo i poruszenie
pierwotne, wprawiaj ce w ruch wszystko, było pojedyncze.
Podobnie gdyby z jakiego naczynia121 wyrzuciło si
koło, kul , sto ek i walec, wówczas ka dy z powy szych
przedmiotów poruszałby si zgodnie ze swym kształtem.
Albo je liby kto , trzymaj c w dłoniach ryb , ptaka
i zwierz naziemne, wypu cił je równocze nie, wówczas
jest rzecz oczywist , e zwierz , które zostało stworzone
do pływania, skacz c tam, gdzie jego ojczyzna, odpłynie,
zwierz naziemne pobiegnie do znajomych sobie miejsc
i pastwisk122, ptak za po uwolnieniu wzbije si wysoko
i pofrunie, mimo i przyczyna pierwsza, która dała wszy-
stkim wła ciw im zdolno ruchu, jest jedna.
Podobnie jest ze wiatem123. Pełny obrót nieba doko-
nuj cy si w przeci gu dnia i nocy wywołuje przeró ne

167
obroty wszystkich ciał niebieskich, które cho nale ce
do jednej i tej samej sfery poruszaj si jedne gwałtowniej,
inne wolniej według odległo ci w jakich si znajduj ,
i wła ciwych im cech. Ksi yc wykonuje swój obrót
w ci gu jednego miesi ca, rosn c, umniejszaj c si i zni-
kaj c zupełnie; Sło ce natomiast oraz posiadaj ce tak
sam szybko Jutrzenka i Hermes, w ci gu jednego roku.
W czasie podwójnie od nich dłu szym wykonuje obrót
Pyroeis (Mars). Jowisz za w czasie sze razy od niego
dłu szym, wreszcie planeta Saturn, zwana te Kronosem,
potrzebuje w tym celu czasu dwa i pół raza dłu szego
ni planeta znajduj ca si bezpo rednio wy ej124.
Zgodna harmonia bytów pochodz cych od jednej przy-
czyny i do jednego celu zmierzaj cych, które ta cz
i piewaj 125 na niebie, sprawia, i wszech wiat słusznie
nazywa si porz dkiem (
% ), nie za bezładem
( %
) 126. Jak w chórze, gdy przewodnik rozpoczyna
piew, wówczas cały chór m czyzn, a niekiedy i kobiet,
post puje za nim, a wydaj c d wi ki wysokie i niskie
tworz pi kn harmoni , tak te jest z Bogiem, który
rz dzi wiatem127. Na sygnał dany z góry przez Tego,
którego słusznie mo na by nazwa przewodnikiem chóru,
poruszaj si gwiazdy i całe niebo. Opromieniaj ce wszy-
stko Sło ce dokonuje dwu podró y. Pierwsz oddziela
dzie od nocy, to znaczy wschodem i zachodem, drug
wprowadza cztery pory roku biegn c w kierunku północ-
nym, a nast pnie ku południowi wracaj c128. W okre-
lonym czasie pojawiaj si deszcze, wichry, opady rosy
i inne jeszcze zjawiska w atmosferze, a wszystko na skutek
działania przyczyny pierwszej i głównej. Tym zjawiskom
podporz dkowane s biegi rzek, przypływy morza, wzrost
ro lin, dojrzewanie owoców, rodzenie si zwierz t, po-
wstawanie wszelkich rzeczy, osi ganie dojrzało ci i gi-

168
ni cie. Wszystko to zale y tak e — jak powiedziano — od
natury poszczególnego bytu.
Gdy zatem Pan i Rodzic wszechrzeczy, widzialny je-
dynie rozumem, daje sygnał wszelkim ciałom znajduj cym
si na niebie i Ziemi, wówczas porusza si wszystko
w wyznaczonych granicach i orbitach nieustannie, nie-
kiedy pojawiaj c, a potem znowu skrywaj c si , wy-
dobywaj c na wiatło niezliczone kształty, zawsze w za-
le no ci od owej jedynej Przyczyny.
Wszystko to przypomina moment bitwy, kiedy tr bka
daje sygnał wojsku. Posłyszawszy j jeden chwyta za
tarcz , inny przywdziewa pancerz, jeszcze inny nakłada
nagolennik, hełm albo pas, nadto jeden siodła konia,
kto inny wst puje na wóz, jeszcze inny przykazuje słowa
rozkazu, dowódca kompanii biegnie natychmiast ku swemu
oddziałowi, dowódca brygady do swej brygady, kawa-
lerzysta odnajduje swój szwadron, lekkozbrojny biegnie
na swoje miejsce. Wszystko wprawione jest w ruch przez
daj cego sygnał zgodnie z rozkazem naczelnego wodza129.
Podobnie równie nale y my le o wszech wiecie. Na
rozkaz jednej przyczyny niewidzialnej, ukrytej, rzecz
ka da wprawiona w ruch wykonuje ci le oznaczone
czynno ci130. Nieujawnianie si bynajmniej nie przeszka-
dza przyczynie w działaniu, ani nam w przyjmowaniu
jej istnienia. Tak e bowiem i dusza, dzi ki której yjemy,
budujemy domy i miasta, chocia z natury niewidzialna,
to jednak jest dostrzegalna w swych dziełach. Cały po-
rz dek ycia przez ni został wynaleziony, zorganizo-
wany i podtrzymany: uprawy i plantacje ro lin, wy-
nalazki sztuki, posługiwanie si prawem, uporz dkowanie
miast, działalno obywatelska, wojna poza granicami
wreszcie i pokój.
To samo nale y rozumie o Bogu, który w swej po-

169
t dze jest najpot niejszy, w cnocie — najdoskonalszy,
w pi kno ci — najbardziej wzniosÅ‚y, w yciu — nie-
miertelny, a chocia dla miertelnych niewidzialny, to
jednak dostrzegalny przez nich w swych dziełach. Wszy-
stkie bowiem zjawiska, które zachodz w powietrzu, na
Ziemi i w wodzie, mo na słusznie nazwa czynami Boga
kieruj cego wszech wiatem. Z niego, jak twierdzi Empe-
dokles, filozof przyrody,
wywodzi si wszystko, co było, jest i znowu b dzie131,
rodz si drzewa, m czy ni i kobiety,
dzikie zwierz ta, ptactwo oraz wodokarmne ryby.
Bóg — o ile godzi si porównywa z nim rzeczy mier-
ne132 — podobny jest do konstrukcji w sklepieniu, które
nazywamy zwornikami. Stoj one w miejscu centralnym,
tam gdzie ł cz si partie boczne, i w ten sposób wzmac-
niaj oraz podtrzymuj w równowadze i harmonii cał
konstrukcj sklepienia. Mówi tak e, i rze biarz Fidiasz,
gdy wykonywał pos g Ateny na Akropol, w rodku tarczy
bogini wyrze bił swe własne oblicze i poł czył je z po-