Dlaczego wyrażanie zgody jest niezbędneIdea prawa do wyrażania zgody na podstawie posiadanych informacji powstała zarówno z akceptacji wartości...

Jej źródeł można upatrywać w ogromnym znaczeniu, jakie przypisujemy wolności i samookreś-laniu. Jesteśmy przekonani, że ludzie powinni być wolni i sami kierować własnym zachowaniem, a do wolności jako wartości jesteśmy bardzo przywiązani. Zwolennicy takiego poglądu są nawet skłonni twierdzić, podobnie jak John Locke, że wolność jest naturalnym prawem jednostki, a ograniczenia wolności muszą zostać w pełni uzasadnione i zaakceptowane przez tych, których dotyczą. Jeżeli osoby uczestniczące w badaniach mogą zostać narażone na ryzyko ograniczenia wolności, to muszą się zgodzić na takie ograniczenie.
Co więcej, uzyskiwanie zgody ludzi na ich uczestniczenie w badaniach odzwierciedla szacunek dla prawa jednostki do samookreślenia. Inną przyczyną, dla której tak ważne jest wyrażenie zgody przez osoby badane, to przekonanie, że osoby dobrze poinformowane same najlepiej będą siebie chronić. Ponieważ ludzie chronią swoje własne interesy, przeto stworzenie im możliwości wolnego wyboru co do ich uczestniczenia w badaniach jest najlepszym zabezpieczeniem przed korzystaniem z nadmiernie ryzykownych procedur badawczych10. I wreszcie, patrząc z perspek-
11 U.S. Department of Health, Education and Walfare, Public Health Services and National Institutes of Health (1971), The Institutional Guide to D.H.E.W. Policy on Protection of Humań Subjects, DHEW Publication (NIH), December 2, s. 72-102. Por. także Arturo Gandara (1978), Major Federal Regula-lions Governing Social Science Research, Santa Monica, Calif.: Rand.
10 Diener. Crandall, Ethics in Social and Behavioral Research, s. 36.
95
tywy badacza, wyrażenie zgody na podstawie posiadanych informacji przenosi część odpowiedzialności za negatywne skutki badań na osoby w nich uczestniczące. Wyrażenie zgody zmniejsza także prawną odpowiedzialność badaczy, gdyż oznacza ona dobrowolny udział osób badanych w prowadzonym badaniu.
Co znaczy prawo do wyrażania zgody
Chociaż zasada uzyskiwania zgody potencjalnych osób badanych na podstawie posiadanych przez nie informacji zyskaÅ‚a sobie szerokÄ… akceptacjÄ™, to badacze nadal nie stosujÄ… jej w sposób staÅ‚y. Dzieje siÄ™ tak dlatego, że nie zgadzajÄ… siÄ™ oni co do znaczenia tej zasady w konkretnych przypadkach. Pytania takie, jak: „Co to znaczy, że dana osoba jest poinformowana?", „SkÄ…d wiemy, że dana osoba badana rozumie przekazane jej informacje?", , Jakie informacje należy przekazywać?", „Co zrobić, jeżeli jest rzeczÄ… niezmiernie ważnÄ…, aby osoby uczestniczÄ…ce w badaniach nie dowiedziaÅ‚y siÄ™, czy sÄ… w grupie kontrolnej czy w eksperymentalnej?", sÄ… w sposób oczywisty pytaniami trudnymi i nie ma na nie jednoznacznej odpowiedzi. Można jednak — i jest to bardzo użyteczne — spróbować okreÅ›lić, jaka jest intencja wprowadzenia zasady uzyskiwania zgody potencjalnych osób badanych. Postaramy siÄ™ to pokazać, omawiajÄ…c istotÄ™ tej zasady i dyskutujÄ…c niektóre zagadnienia zwiÄ…zane z jej stosowaniem.
Eduard Diener i Rick Crandall zdefiniowali pojęcie zgody na podstawie posiadanych informacji następująco: jest to procedura, w trakcie której osoby podejmują decyzję, czy uczestniczyć w badaniach po tym, jak zostaną poinformowane o faktach, które mogłyby wpłynąć na ich decyzję"". Procedura ta obejmuje cztery aspekty: kompetencję, dobrowolność, pełną informację oraz zrozumienie.
Kompetencja. Podstawowym założeniem leżącym u podstaw zasady wyrażania zgody na podstawie posiadanych informacji jest założenie o kompetencji. Oznacza ono, że każda decyzja podejmowana przez osobę odpowiedzialną i dojrzałą, której udostępniono wszystkie niezbędne informacje jest decyzją właściwą. Ponieważ jednak wiele osób to osoby niedojrzałe lub nieodpowiedzialne, więc podstawowy problem sprowadza się do tego, jak te osoby w sposób systematyczny można identyfikować.
Ogólnie rzecz biorąc, ludzie nie są w stanie wyrazić zgody, jeżeli mają trudności natury intelektualnej lub mają kłopoty z samookreśleniem się. Za osoby niekompetentne w tym sensie generalnie uważa się małe dzieci, pacjentów znajdujących się w stanie śpiączki oraz pacjentów psychiatrycznych. Jeżeli udział w badaniach (np. sprawdzenie skuteczności postępowania terapeutycznego) może zakończyć się określonymi bezpośrednimi korzyściami dla osób badanych, to warto rozważyć możliwość podjęcia decyzji przez ich opiekunów, rodziców czy inne osoby odpowiedzialne za osoby traktowane tu jako niekompetentne. Jeżeli w badaniach nie można oczekiwać bezpośrednich korzyści i istnieje pewne ryzyko ujemnych skutków, to wiele osób sugeruje, że badania takie powinny być w całości zaka-
12
zane .
" Ibidem, s. 34.
12 Paul D. Reynolds (1979), Ethical Dilemmas and Social Science Research, San Francisco: Jos-sey-Bass, s. 91.
96