Jak cię złapią, to znaczy, że oszukiwałeś. Jak nie, to znaczy, że posłużyłeś się odpowiednią taktyką.
pustak, strukturalnie:'"coś pustego', realnie
""pusta cegła'. Inny typ, również częsty, powstaje wskutek skrótowości informacji przekazanej przez budowę derywatu, np. temat wskazuje na jakiś przedmiot charakteryzujący desygnat derywatu, ale nie nazwana jest relacja między oboma przedmiotami: desygnatem derywatu i desygnatem podstawy: rybak'ten, kto /łowi/ ryby', drewniak 'to, co /jest zrobione/ z drewna' itp. Bywa wreszcie tak, że derywat nawiązuje do jednego ze znaczeń podstawy, np. pijak odpić w znaczeniu 'pić wódkę*, pisarz od pisać w znaczeniu 'pisać utwory literackie'. W omówionych wypadkach znaczenie strukturalne przekazuje część informacji należących do znaczenia realnego, a więc w pewien sposób jest ono ważne dla funkcji komunikatywnej języka. Im mniejsza część znaczenia realnego komunikowana jest przez formę, tym formacja jest bardziej nieregularna semantycznie i budowa jej przestaje być ważna przy porozumiewaniu się. W takich wyrazach, jak: szarak, głuszec, znaczenie strukturalne informuje o cechach akcy- dentalnych przedmiotu, które w ogóle nie wchodzą do znaczenia realnego. Wyrazy te stoją na pograniczu derywatów i leksemów niepochodnych. Wypadki zupełnego rozejścia się znaczenia strukturalnego i realnego należą już do wyrazów niepochodnych. l tak np. nazwy przyrodnicze typu: m/łęk, maślak, to strukturalnie 'coś miłego', 'coś/co przypomina masło, maśli się', a realnie oznaczają pewien gatunek rośliny, grzyba. 7. POJĘCIE WARTOŚCI KATEGORIALNEJ. KATEGORIA SŁOWOTWÓRCZA l TYP SŁOWOTWÓRCZY Derywaty tworzone formantami o tej samej funkcji mają pewien wspólny element znacze- niowy zwany wartością kategorialną. Jest to znaczenie komunikowane przez formant oraz kategorialne znaczenie tematu, powstałe przez uogólnienie znaczeń leksykalnych tematów. Przyjrzyjmy się przykładom: kierować - 'ten, kto kieruje'' . piekarz - 'ten, kto piecze'' pływak - 'ten, kto pływa' palacz - 'ten, kto pali' myśliciel - 'ten, kto myśl f Jeśli będziemy abstrahować od znaczeń leksykalnych tematów, ograniczając się do zna- czenia czasownika lako części mowy, a więc do znaczenia czynności, otrzymamy wartość kategorialną wspólną wszystkim wy razom:*'ten, kto wykonuje jakąś czynność'. Podobnie w znaczeniach strukturalnych derywatów takich, jak: zielonka - 'coś zielonego'' pustak - 'coś pustego7 żółtko - 'coś żółtego' możemy abstrahować od leksykalnych znaczeń przymiotników, a ograniczyć się do ogól- nego znaczenia cechy, i wówczas otrzymamy wartość kategorialną ''coś jakiegoś', 'coś, co ma jakąś cechę'. Pojęcie wartości kategorialnej prowadzi nas wprost do podstawowego dla słowotwórstwa pojęcia kategorii słowotwórczej. Kategorię słowotwórczą można zdefiniować jako klasę 24 wyrazów mających tę samą wartość kategorialną.l tak np. kategoria wykonawców czynności to klasa wyrazów o wartości kategorialnej:"ktoś, kto wykonuje jakąś czynność', kategoria nosicieli cech to klasa wyrazów o wartości kategorialnej 'coś, co ma jakąś cechę'. - Typ słowotwórczy jest pojęciem węższym niż kategoria. Jest to klasa wyrazów mających tę samą wartość kategorialną i ten sam wykładnik formalny, a więc np. nazwy wykonawców czynności z suf. -idei /myśliciel, oskarżyciel, donosiciel/; nazwy wykonawców czynności z suf. -ca /nadawca, kłamca, obrońca/ itp. Kategorie wraz z typami słowotwórczymi właściwe dla danego języka to system słowotwórczy. W dalszym ciągu postaramy się pokazać dla każdej części mowy zestaw kategorii słowo- twórczych i jej wykładników formalnych /typów słowotwórczych/. W wielu wypadkach będzie to opis bardzo powierzchowny, ponieważ brak dotąd dpkładnego przebadania całego szeregu kategorii słowotwórczych polszczyzny. Także sam zestaw kategorii jest dyskusyjny i stąd w rozdziale III, zanim przejdziemy do części szczegółowej - opisu słowotwórstwa po- szczególnych części mowy - musimy przyjrzeć się najważniejszym teoriom słowotwórczym, dającym teoretyczne podstawy oła opisu faktów szczegółowych. 8. POJĘCIE PRODUKTYWNEGO TYPU SŁOWOTWÓRCZEGO Na zakończenie zestawu podstawowych pojęć słowotwórczych zasygnalizujemy jeszcze problem produktywności typów słowotwórczych. Produktywny typ słowotwórczy to taki, który służy jako wzorzec /model/ tworzenia nowych derywatów. Ogół typów produktywnych to system słowotwórczy produktywny, którego funkcją jest pomnażanie słow- nictwa. Oczywiście stanowi on tylko część ogólnego systemu słowotwórczego, który ujmuje- wszelkie semantyczno-formalne relacje zachodzące między istniejącymi wyrazami. Produktywności nie należy utożsamiać z częstością. Mogą być typy licznie poświad- czone, ale nieproduktywne, i odwrotnie: typy nielicznie reprezentowane, a jednak produk- tywne, tzn. takie, które w razie potrzeby utworzenia nazwy mogą służyć jako model. Przy- kładem mogą tu być nazwy samic z suf. -/ca, typu: lwica, tygrysica, które nie są liczne, ale stanowią typ produktywny, mogący w razie potrzeby, stanowić model utworzenia nowego wyrazu /np. bocianical. LITERATURA ZALECONA DO ROZDZIAŁU II B. K reja, O tzw. derywacfi wstecznej odrzeczownikowej/29f. B. Kreja, Poję cię derywacji wy'miernej l'30t'. R. Laskowski i H. Wróbel, Użycie paradygmatu w funkcji formantu słowotwórczego /39/. J. Puzynina, Jak ustalamy funkcje formantów? /50 a/. J. Puzynina, O podzielności słowotwórczej wyrazów w języku polskim /52/. H. Satkiewicz, Kryterium ilościowe jako wskaźnik produktywności formantów /58/. H. Wróbel, Uwagi o wzajemnym oddziaływaniu na siebie pni i formantów słowotwórczych IT\1. \ Jesi und W Rozwa sposób klasy 2 znanyr I w mo\ Op nową: utożsa L; ]ący'\ członi człon' ; Str klasy wowa a naz\ że jes kolon n u j E N< formę /uogó 'S; dwucz III. PODSTAWOWE TEORIE SŁOWOTWÓRCZE 1. UWAGI OGÓLNE W rozdziale tym chcemy scharakteryzować najważniejsze teorie słowotwórcze powstałe w językoznawstwie polskim i słowiańskim, których znajomość jest konieczna do rozumienia elementarnych problemów słowotwórstwa. Większość tych koncepcji wiąże się z ogólną teorią nazywania, niektóre z nich dają podstawę do opisu szczegółowego materiału. 2. TEORIA DWUCZŁONOWOŚCI WYRAZÓW JANA ROZWADOWSKIEGO
|
WÄ…tki
|