∏a

A tych rzeczy, co po niej zosta∏y, tak by∏o niewiele, ˝e po sprzeda-
niu nawet na porzàdny pogrzeb nie starczy∏o. I na koszt miasta jà po-
chowali.
Czy to wtedy? Czy to si´
wtedy ju˝ zacz´∏o? Jak kto woli – bo w∏a-
Êciwie j u ˝ tak i j e s z c z e nie. Na s∏upach og∏oszeniowych coraz
wićej obwieszczeƒ: „Licytacja – licytacja – przetarg – licytacja”. Puch-
nà od nich i gazety, a tu˝ obok og∏oszenia: „korzystnie – przyst´pnie –
na dogodnych warunkach – sprzedam – sprzedam”. Meble, porcelan´
(KPM, MiÊni´, Villeroy & Bosch, wzór cebulowy Rosenthal), dywany,
sztuçce, bieliznśto∏owà, ksi´gozbiory, lampy, obrazy. Place, dzia∏ki,
czynszowe kamienice, dobrze prosperujàce pracownie, wytwórnie,
sklepy, instalacje warsztatowe, maszyny, apteki, gabinety lekarskie,
wytworne wille. Istotnie – okazje jakich ma∏o. I w ciasnych, ciemnych
salach licytacyjnych t∏ok niebywa∏y. Raz czy drugi trafiam do nich i ja
z radoÊnie podnieconà Nelly. Niby nic nadzwyczajnego, choçby: –
Kandelabr z bràzu szeÊcioramienny, cena wywo∏awcza... – i zaraz po-
tem – po raz pierwszy, po raz drugi, po raz trzeci!
I – trrrach. M∏otek przybija nieub∏aganym trzaÊnićiem dokonanà
w∏aÊnie transakcj´, a nast´pnie...
Nie. Wcale nie jest to takie zwyczajne. Nieuchwytny, z∏owrogi za-
pach wype∏nia mroczne salki, gśtnieje w oparach oddechu st∏oczonej
ludzkiej ci˝by, tràci ni to spaleniznà, ni to zgniliznà – d∏awi. I wićej
ju˝ nie chodzńa te – niesamowite mimo pospolitych pozorów – im-
prezy, mimo ˝e prasa, a z czasem nawet i radio nawo∏ujà donoÊnie:
okazja – okazja – okazja!
Có˝ to si´ dzieje? Có˝ w tym dziwnego, ˝e ludzie podró˝ujà, prze-
mieszczajà sińa te i inne miejsca szerokiego Êwiata? I có˝ dziwnego,
˝e pe∏no, coraz wićej ich w∏aÊnie w portach. Stàd przecie˝ odchodzà
statki – tu kursuje z rosnàcym powodzeniem transoceaniczny prze-
wóz najnowoczeÊniejszà Gdynia-America Line. Co chcà – to z sobà
(jeszcze!) biorà. Co zb´dne albo w transporcie k∏opotliwe – od r´ki
- 175 -
sprzedajà na miejscu. Bo i pieniàdze potrzebne. A z czasem – coraz wićej pieni´dzy. I póêniej – ju˝ tylko pieniàdze.
Wyje˝d˝ajà. Niepostrze˝enie, z wolna jedynie narastajàc, zaczyna
si´ ów exodus, wielka w´drówka ludów – która˝ to ju˝ z kolei? Na po-
czàtek – gdy przy walnej pomocy hitlerowskiej Luftwaffe (której prze-
cie˝ wcale mia∏o nie byç! Którà starannie acz w tajemnicy wyszkoli∏
niespodziewany cichy sojusznik – Zwiàzek Sowiecki) – zatopiona ju˝
we krwi zosta∏a na niemal pó∏ wieku republikaƒska Hiszpania – gdy
po˝ary do wtóru t∏uczonych szyb i szk∏a rozÊwietli∏y ponurà ciemnoÊç
hitlerowskiej kryszta∏owej nocy (Kristallnacht), czyli wielkiego pogro-
mu – wyje˝d˝aç zaczĺi najbardziej dalekowzroczni, najprzezorniejsi.
Nie tylko ˚ydzi. Emigrowaç zaczĺi z Niemiec – póêniej z Austrii
i Czechos∏owacji – pisarze, artyÊci, lekarze, muzycy, plastycy, aktorzy,
zdolni publicyÊci, wybitni uczeni, a te˝ niejeden majster drukarstwa
czy r´kodzie∏a. Zresztà, któ˝ w MieÊcie rozpozna∏by ich – jeÊli nie by-
li w uderzajàcy jakiÊ sposób „podobni”. Pró˝no tu szukaç d∏ugich cha-
∏atów, pejsów, jarmu∏ek, kaftanowej biedoty i wyblad∏ych, chasydz-
kich m∏odzieƒców o pa∏ajàcych, od spraw tego Êwiata oderwanych
oczach, prowadzàcych z obu stron pod rće brodatych, dostojnych ra-
binów w czarnych jedwabiach i sutych, lisich czapach. Tych ostatnich
oglàda∏am tylko podczas corocznych pobytów u wód w Karlsbadzie,
alias Karlovych Varach, gdzie przyje˝d˝ali na kuracje. A biedot´ ˝y-
dowskà – nie w Warszawie, lecz na szkolnych wycieczkach lub w wi-
leƒskich zau∏kach, które przez kilka lat z rz´du te˝ odwiedza∏am pod-
czas d∏ugich, letnich wakacji.
Jedynà ortodoksyjnà ˝ydówkà, jakà zapami´ta∏am z wczesnego
dzieciƒstwa, by∏a nasza sàsiadka, pani Goldknopf. Niska, oty∏a, w ru-
dawej peruce, przynosi∏a nam okràg∏e, smakowite mace, które pojada-
∏yÊmy z Pam, opalajàc je nad ogarkiem Êwiecy – wtedy by∏y bardziej
chrupkie. ByliÊmy chyba jej „szabes gojami”1, bo jak przez mg∏´ pa-
mi´tam przenoszenie przez wspólnà sieƒ jakichÊ woreczków i naczyƒ.
Ale w du˝ym niemieckim mieÊcie rozpoznaç ˚yda by∏o niezmiernie
trudno. Zaadaptowali si´ tam od dawna, ubierali jak wszyscy, chodzi-
li starannie wygoleni, posy∏ali dzieci do normalnych – oczywiÊcie
z wyjàtkiem nauki religii – szkó∏ i po prostu byli lojalnymi obywatela-
mi swego kraju, tyle ˝e odmiennego wyznania. Ale ta – prywatna
w koƒcu – ró˝nica jakoÊ przez lata ca∏e ani im, ani nam nie przeszka-
dza∏a.
-------
1 Osoba wykonujàca podczas szabasu, b´dàcego dla ˝ydów Êwiàtecznym dniem odpoczynku,
prace, których w tym czasie nie wolno im wykonywaç.
- 176 -
– Zresztà jestem Niemcem – wywodzi∏ wytworny mecenas Schleier-
mann, gdy spotkaliÊmy siź nim w kawiarni. (Mo˝na si´ by∏o – jesz-
cze – spotykaç w kawiarni – choç nied∏ugo ju˝ – o, nied∏ugo!). – Móg∏-
bym panu – zwróci∏ si´ do Ojca – pokazaç pamiàtki mej m∏odoÊci: bli-
zn´ przez ca∏à pierÊ, a w biurku EK II i EK I (odznaczenia bojowe, ˝e-
lazne krzy˝e równe mniej wićej naszemu Krzy˝owi Walecznych).
I Niemcem byç nie przestan´. Tak wyros∏em, tak mnie wychowano.
A tu odmawiajà mi nagle ojczyzny. No có˝, zrezygnowa∏em z radco-
stwa w banku, jad´ do Anglii. Tam znajd´ wspólnika. Kolegźe stu-
diów w Heidelbergu. Przykry, oczywiÊcie, ten nag∏y zalew barbarzyƒ-
stwa. No, ale có˝, to przejÊciowe, przejÊciowe...
– Jad´ do Francji – uÊmiecha sińiepewnie starsza, elegancka pani.
– Nie, to nie z tych wzgl´dów, no, jak si´ to mówi, aryjskich. Nas to nie
dotyczy. Ale obco mi si´ tu zrobi∏o. Dawnych przyjació∏ coraz mniej.
I tak duszno. Jad´ do syna. Dosta∏ tam Êwietnà posadín˝ynierskà. Ju˝