- zaczerpnij swobodnie powietrza, podczas wydechu otw�rz szeroko usta, wystaw j�zyk, napnij mocno mi�nie twarzy i gard�a, po wydechu wci�gnij j�zyk, zamknij usta, nie...

2. �wiczenia �uchwy:
a) obni�a� �uchw� przy zamkni�tych ustach;
b) wymawiaj�c sylab� da, opu�ci� lu�no18 �uchw�, przez chwil� utrzyma� j� w dolnym po�o�eniu (szczeg�lnie nale�y zwr�ci� uwag� na uwolnienie szcz�ki od jakichkolwiek napr�e�). �uchwa musi opada� swobodnie, tak jak swobodnie opada r�ka;
c) wykonuj�c ruchy �uchwy w bok (w celu jej rozlu�nienia), podnosi� �uchw� do g�ry;
d) opuszczaj�c �uchw� obserwujemy, by wargi nie by�y napr�one i �eby ich kszta�t by� naturalny. W u�o�eniu warg tak�e d��ymy do swobody i rozlu�nienia;
e) po opuszczeniu szcz�ki wed�ug powy�szych zasad, nie zmieniaj�c kszta�tu warg, wymawiamy szeptem g�oski: a, e, o .
18 Lu�no, tj. wed�ug zasad opisanych w cz�ci II, rozdz. 3c. 19 Nie nale�y w tym �wiczeniu zwa�a� na niezupe�nie naturaln� barw� samog�osek.
131
Brak zmian w uk�adzie ust wymusza w�wczas aktywno��
mi�ni j�zyka.
Czasami �wicz�cy nie jest w stanie sam oceni�, czy jego �uchwa zachowuje si� swobodnie. Dotyczy to w szczeg�lno�ci os�b, kt�re maj� zaawansowany szcz�ko�cisk. Pomocne jest w�wczas �wiczenie sprawdzaj�ce. Jako rekwizyt do �wiczenia nale�y przygotowa� kawa�ek marchewki b�d� korek przyci�ty na wysoko�� dw�ch palc�w20 (nale�yte otwarcie ust). Po otwarciu �uchwy nale�y zablokowa� mo�liwo�� ruchu �uchwy przez w�o�enie mi�dzy z�by marchewki. Nast�pnie nale�y mo�liwie jak najwyra�niej czyta� g�o�no tekst przez oko�o 5 minut. Nast�pnie wyj�� blokad� i przyst�pi� do ponownego czytania tego samego tekstu. Je�li w pocz�tkowym momencie odczujemy znaczn� r�nic� (swobod�) w sposobie czytania, oznacza to, �e mamy wad� szcz�ko�cisku. �wiczenie to mo�emy stosowa� jako rehabilitacyjne przy stwierdzeniu powy�szej wady.
W czasie poprawnej fonacji na samog�oskach a, o i e �uchwa powinna opada� swobodnie. Mo�na to kontrolowa� w czasie fonacji, badaj�c rozwarcie szcz�k za pomoc� dw�ch palc�w.
3) �wiczenia krtani21:
a) przy zamkni�tych ustach obni�a� i unosi� krta�;
b) wymawia� r�ne samog�oski kontroluj�c bezruch krtani;
c) �wiczy� tzw. wdech samog�oskowy (przy wdechu wewn�trzne szeptanie samog�osek: a lub e, potem tak�e innych), przez dzia�anie nietypowe, traci si� ewentualne zaciski22 (Romaniszyn 1957, s. 62).
20 Nie zalecam trzymania palc�w, bo czasami napr�enia �uchwy s� tak wielkie, �e grozi to odczuciem b�lu w palcach.
21 Nale�y je przeprowadza� kontroluj�c dotykowo prac� krtani przez lu�ny dotyk d�oni.
22 Szczeg�lnie polecane dla szybkiego uwalniania muskulatury gard�a i krtani od skurcz�w.
132
4) �wiczenia j�zyka:
a) �wiczy� wygi�cie j�zyka w g�r� i w d�, naprzemiennie wy-brzuszaj�c go i uk�adaj�c jak �p�atek r�y";
b) �wiczy� odblokowanie j�zyka przejawiaj�ce si� w jego napr�onych ruchach. Nale�y uwa�a�, gdy� cz�sto swoboda jednej cz�ci j�zyka wywo�uje napr�enie innej. Celem �wiczenia jest uzyskanie swobodnie le��cego na dnie jamy ustnej j�zyka;
c) dla uzyskania swobody i w�a�ciwej pozycji j�zyka szczeg�lnie polecane jest �wiczenie na samog�osce y (j�zyk naturalnie si� sp�aszcza, przesuwa do przodu, a na powierzchni tworzy si� jakby rowek).
5. �wiczenia
mi�kkiego
podniebienia:
a) wypracowa� odruch unoszenia mi�kkiego podniebienia przez wyobra�enie: - ziewania25, - �miechu z otwartymi ustami;
b) wyd�u�a� w czasie czynno�� trzymania uniesionego mi�kkiego podniebienia.
6) �wiczenia ca�o�ciowe:
opuszcza� �uchw� z jednoczesnym unoszeniem mi�kkiego podniebienia i poprawnym u�o�eniem j�zyka. �wiczenie to przeprowadza� na wdechu przez usta, pomocniczo korzystaj�c z wyobra�e�: zdziwienia i zachwytu.
Powy�sze �wiczenia musz� by� systematycznie powtarzane i trenowane do momentu, gdy uzyskamy zupe�n� swobod�
23 Na�ladowanie odruchu ziewania u�atwia obni�enie krtani; trzeba jednak pami�ta�, aby pr�by na�ladowania nie zmieni�y si� w rzeczywiste ziewanie, kt�re powoduje zamkni�cie gard�a tyln� cz�ci� j�zyka i napr�enie mi�ni gard�a i szyi.
133
w ich wykonywaniu i gdy b�dziemy mogli przeprowadzi� nast�puj�ce �wiczenie sprawdzaj�ce: opu�ci� lu�no �uchw�, unie�� mi�kkie podniebienie, j�zyk u�o�y� lu�no, swobodnie opieraj�c go o przednie dolne z�by, otworzy� gard�o i obni�y� krta�. W takiej pozycji oddycha� swobodnie przez usta. Stan bezwzgl�dnego spokoju i rozlu�nienia utrzyma� przynajmniej przez oko�o minut�.
134
5. ODDYCHANIE
Niezale�nie od tego, jak� teori� powstawania d�wi�ku bierze si� pod uwag�, oddech jest istotnym warunkiem dla zaistnienia prawid�owej fonacji. Oddychanie dla poprawnej fonacji ma wr�cz znaczenie podstawowe. S� w tym wzgl�dzie zgodne wszystkie metody nauki emisji g�osu.