kt�re wyst�puj� bardzo cz�sto w tekstach okre�lonego typu i okre�lonego �rodowiska...

S�
to zar�wno te wyrazy, ich formy i po��czenia, kt�re zyska�y og�ln� aprobat� i wchodz� do
normy j�zykowej, jak i te sk�adniki tekst�w, kt�re nie zyska�y dot�d powszechnej aprobaty
i mog� razi� niekt�rych cz�onk�w danej spo�eczno�ci, niemniej maj� charakter obiegowy i s�
tradycyjnie u�ywane. Do uzusu wsp�czesnej polszczyzny potocznej nale�� na przyk�ad for-
my zaczetem, wyta�czcie, wymowa [idol], konstrukcje jak �e�my przyszli, bra� si� za robot�,
kt�re wci�� pozostaj� poza norm� (s� nawet poni�ej jej poziomu u�ytkowego) ze wzgl�du na
brak aprobaty dla nich w kr�gach normotw�rczych (w�r�d tradycyjnej inteligencji polskiej).
W sk�ad uzusu nie wchodz� natomiast indywidualizmy j�zykowe, formy pojawiaj�ce si�
rzadko i sporadycznie, cho�by nawet by�y one zgodne z regu�ami systemu j�zykowego.
Zas�b element�w nale��cych do uzusu jest podstaw� przemian zachodz�cych w normie
j�zykowej. Je�li bowiem jaki� wyraz, forma wyrazowa, znaczenie leksykalne, po��czenie
sk�adniowe czy frazeologiczne uzyska znaczny stopie� rozpowszechnienia, to z czasem zo-
stanie najprawdopodobniej skodyfikowane w obr�bie normy: najpierw wejdzie do normy
u�ytkowej, a po pewnym czasie mo�e zosta� zaaprobowane tak�e w normie wzorcowej.
Tak sta�o si� na przyk�ad z okre�leniem lata dwudzieste, trzydzieste, pi��dziesi�te itd. (jakie-
go� wieku), kt�re co najmniej od pocz�tku wieku XX wyst�powa�o w polszczy�nie potocznej
(by�o sk�adnikiem uzusu tej odmiany j�zyka), ale by�o oceniane negatywnie w wydawnic-
twach poprawno�ciowych (np. w �Poradniku J�zykowym" z r. 1901). Po II wojnie �wiatowej
wesz�o ono do normy u�ytkowej (s�owniki stawia�y po nim uwag�: �lepiej: trzeci etc. dziesi�-
tek lat"), wsp�cze�nie za� nie budzi �adnych zastrze�e� normatywnych - sta�o si� elemen-
tem tak�e normy wzorcowej. Powszechny zwyczaj j�zykowy sta� si� tak�e powodem zaapro-
bowania rodzaju m�skiego rzeczownika �o��d�, uznawanego do niedawna za rzeczownik wy-
��cznie rodzaju �e�skiego (obecnie w normie wyst�puje oboczno��: ta �o��d� : ten �o��d�,
cho� w uzusie wyst�puje niemal wy��cznie forma ten �o��d�). W normie u�ytkowej znalaz�a
si� te� ostatnio (1996 r.) konstrukcja w oparciu o co�, powszechna w stylu urz�dowym i ofi-
cjalnym, a nawet naukowym, dot�d uznawana za niepoprawn�.
Jednak�e uto�samianie uzusu z norm�, nawet tylko z jej poziomem u�ytkowym, by�oby
ryzykowne. Pewne elementy j�zykowe rozpowszechnione w uzusie s� bowiem jednocze�nie
tak�e do�� powszechnie odczuwane jako nieaprobowalne, np. formy typu przysz�em, wysz�e�.
Ponadto element j�zykowy rozpowszechniony w danym momencie w uzusie mo�e si� okaza�
efemeryd�, by� rezultatem mody, kt�ra przeminie. W uzusie potocznym jest te� rozpo-
wszechnione pos�ugiwanie si� wulgaryzmami, cz�sto wy��cznie w charakterze znak�w silnej
emocji negatywnej (np. Co ty mi tu, k..., b�dziesz p...), a jest rzecz� w�tpliw�, by ten zwyczaj
j�zykowy m�g� zosta� usankcjonowany przez norm�. Por. B��D J�ZYKOWY, KODYFIKA-
CJA NORMY J�ZYKOWEJ, NORMA J�ZYKOWA, POPRAWNO�� J�ZYKOWA. (A.M.)
WIELOKROPEK zob. INTERPUNKCJA.
WO�ACZ jest si�dmym przypadkiem deklinacji, u�ywanym w zawo�aniach, przy zwra-
caniu si� do kogo�, w funkcji apelu. Struktury z wo�aczem nie wchodz� w zwi�zki sk�adnio-
we z pozosta�ymi cz�onami wypowiedzi, s� dodatkowymi, lu�nymi cz�onami zda�.
1769 WULGARYZMY
Formy wo�acza r�ne od mianownika maj� tylko rzeczowniki rodzaju m�skiego i �e�skie-
go; pozosta�e deklinowane cz�ci mowy maj� wo�acz r�wny mianownikowi.
1. Wo�acz rzeczownik�w m�skich odmienianych wed�ug wzoru twardotematowego przy-
biera ko�c�wk� -'e (tak jak miejscownik), np. baronie! �otrze! panie! po�le! studencie!, a wed-
�ug wzoru mi�kkotematowego - ko�c�wk� -u, np. dobrodzieju! draniu! kr�lu! przyjacielu!
zbrodniarzu! Stachu! Tomaszu! Wyj�tkowe s� formy: ch�opcze! ojcze!
Je�eli wo�acz jakiego� rzeczownika na -ec ma formy oboczne -u i -e, to te ostatnie syg-
nalizuj� u�ycie w stylizacji podnios�ej (zes�a�cze, Ukrai�cze, m�odzie�cze); podobnymi wzgl�-
dami nale�y dzi� t�umaczy� nietypow� form� rzeczownika B�g - Bo�e.
2. Wo�acz rzeczownik�w m�skich i �e�skich, zako�czonych w M. Ip na -a przybiera ko�-
c�wk� -o, np. poeto, s�dzio, zdrajco; c�reczko, poezjo, wodo, ziemio, rzeczownik�w �e�skich
sp�g�oskowych � ko�c�wk� -i || -y, np. m�odo�ci, m�odzie�y, myszy, nocy, woni, k�dzieli,
a rzeczownik�w zdrobnia�ych mi�kkotematowych � ko�c�wk� -u, np. babuniu, ciociu, Joasiu,
Krysiu; Grzesiu, Jureczku, �ukaszku, misiaczku.
Nazwiska kobiet i m�czyzn maj� wo�acz r�wny mianownikowi, np. (panie) Nowak!, nie:
*Nowaku!, (panie) Kowalski!; dotyczy to tak�e �e�skich nazwisk na -a, do niedawna przy-
jmuj�cych w tym przypadku ko�c�wk� -o, np. (pani) Malinowska! (pani) Wi�niewska! (nie:
*Malinowsko!', *Wi�niewsko!). U�ycia te s� jednak rzadkie, gdy� w j�zyku polskim pos�ugi-
wanie si� nazwiskami w formu�ach adresatywnych nie nale�y do dobrego tonu.
Poniewa� �e�skie tytu�y naukowe, zawodowe i s�u�bowe s� nieodmienne, ich u�ycia
w formach adresatywnych (tzn. funkcjonalnego wo�acza) maj� posta� mianownikow�, np. pa-
ni ambasador!, pani doktor!, pani dyrektor!, pani mecenas!, pani minister!, pani profesor!,
pani rektor!
We wsp�czesnej polszczy�nie, zw�aszcza m�wionej, obserwujemy siln� tendencj� do za-
st�powania form wo�acza przez formy mianownika, o czym �wiadcz� m.in. u�ycia sk�adnio-
we niezdrobnia�ych imion m�skich: Andrzej, kiedy wr�cisz? Krzysztof, daj mu spok�j! Marek,
gdzie kupi�e� ten s�ownik?, zamiast tradycyjnych: Andrzeju..., Krzysztofie..., Marku... Najd�u-
�ej pewnie utrzyma si� wo�acz w r�nego rodzaju tytu�ach m�skich, gdy� adresatywna funk-
cja ko�c�wki jest w nich po��czona ze wskazaniem p�ci (por. panie doktorze, ale: pani dok-
tor). Por. FORMY GRZECZNO�CIOWE, MIANOWNIK, MIEJSCOWNIK, ODMIANA
NAZWISK M�SKICH, ODMIANA NAZWISK KOBIET, DWUCZ�ONOWE NAZWISKA
M�SKIE. (H.J.)
WULGARYZMY s� wyrazami i zwrotami dosadnymi, nieprzyzwoitymi i ordynarnymi.
Do niedawna by�y wyr�nikami j�zykowymi os�b prymitywnych, najcz�ciej z marginesu
spo�ecznego. Ostatnie lata przynios�y niepokoj�cy wzrost cz�sto�ci u�ycia tego typu s�ownic-