kto wie...

.. Jednak co do mnie, gdybym był Bogiem, to bym się tak objawił, żeby nikt o mnie
nie mógł wątpić.
─ W rozkazie dziennym do świata ─ uśmiechnął się hrabia de Narbonne.
─ Napisawszy gwiazdami, a słońce by odczytało. Albo się jest, albo nie. Być może zresztą,
że Bóg kiedyś dawał się poznać ludziom i pozostała pamięć o tym. Nasza wiara może być
tylko tradycją. Ale dlaczego pewnego dnia miałby się Bóg przestać objawiać? Byłaby to ab-
dykacja. Będąc Bogiem nie abdykuje się. Jak pan myślisz, w jakiej postaci ja przejdę do hi-
storii?
201
─ W szarym płaszczu i w małym kapeluszu, sire.
─ Nie o tym myślałem. Cezar przeszedł jako zdobywca Galii i twórca cywilizacji Europy
zachodniej. Ja byłem reformatorem. Duch rewolucji potrzebował mnie, aby przyoblec ciało.
Jestem człowiekiem przeznaczenia. Tymczasem musiałem we Włoszech uciekać w nocy
przed pobitymi Austriakami, którzy wtarabanili się w odwrocie na moją kwaterę, z łóżka ─ w
majtkach, ze spodniami w ręku. Du sublime au ridicule il n'y a qu'un pas. Wówczas byłem
najchudszym człowiekiem we Francji. Teraz musiałbym się otruć... Jednak chciałbym mieć
jeszcze raz w życiu most pod Arcole. Wówczas miałem świat przed sobą...
─ Teraz go najjaśniejszy pan ma pod sobą ─ ozwał się de Narbonne.
─ Może już tylko miałem. Prusacy nienawidzą mnie; co do Austrii, jestem jej zięciem, ale
wmawiam w siebie tylko, że oni zapomnieli klęsk i upokorzeń. Mam czasem uczucie, że moje
dzieła cywilne przetrwają moje dzieła wojenne... De Narbonne, wierz mi, lepszą może część
obrał błogosławiony Bonawentura Bonaparte w swoim cichym klasztorze... Byłbym sobie
wszystkich kapucynów zjednał, gdybym go był kazał zrobić świętym. Ale byłbym się zanadto
ośmieszył... Przecie i ja jednak nie byłem stworzony do tego, czym zostałem.
Gdy cesarz pozostał sam, raz jeszcze wydobył zza munduru pakiecik z trucizną i popatrzał
nań.
─ Kto wie, czy nie chciałem za wiele? ─ szepnął.
Mróz straszliwy, dwudziestosześciostopniowy, spadł na armię rozbitą. Konie padały tysią-
cami, ludzie marli z zimna jak od zarazy. Wszystek duch upadł pod okropną klęską fizyczną.
Nie było już ani Boga, ani praw i związków ludzkich, nic, tylko śmiertelne cierpienie i
śmierć. I klątwy miotane we wszystkich językach Europy na Polskę i polską wojnę.
Cesarz nie słyszał już nic. Szedł lub. jechał pośród tych nieszczęśliwych, pod osłoną świę-
tego szwadronu, z pięciuset oficerów wybitych pułków sformowanego, paru tysięcy gwardii i
polskich szwoleżerów, którzy nie tracąc fantazji opierali się głodowi, trudowi i mrozom.
Szedł lub jechał drogą śmierci i konania, nie patrząc już na nic. Trupy mościły mu drogę. Le-
żały za nim, wokoło, witały go, gdy nadchodził. Żołnierze, podobni do widm, do upiorów
okropnych, poubierani w futra, szuby, tak męskie, jak kobiece, w żydowskie żupany, czapki
rozmaitego rodzaju, kożuchy, przez południowców na nogi rękawami obuwane i wiązane na
szyi, sukmany, siermięgi, ornaty i kapy kościelne ─ ostatka sił dobywali, aby się z tej „diabel-
skiej krainy” dostać do Wilna. Brud, robactwo pożerały ich ciała, paliły ogniem żywym. Lu-
dzie na postojach zdzierali z siebie odzienie do naga i nagimi plecami tarzali się po podłodze,
krew ze strupów sącząc. A trwoga padła taka, że jeden krzyk: „Kozacy!” ─ rozpędzał ich jak
s ado kuropatw widok jastrzębia. Demoralizacja, upadek, zatracenie dosięgnęło najwyższego
stopnia.
Nie było już armii. Była to ucieczka pięścią Bożą zdruzgotanych różnojęzycznych naro-
dów, wieża Babel klęski, wznosząca się ku pamięci najpotężniejszej istoty ludzkiej.
Nie było wodzów ni komendy. Hufcami wlekli się martwce skazani na zagładę, ślinę z
krwią z ust spękanych od piekielnego mrozu toczący. Jeńcy Rosjanie spod Berezyny zjadali
trupy i ginęli w konwulsjach.
Dookoła zaś wrzał bój, pojedyncze, utrzymujące karność bataliony odpierały wroga, mar-
szałek Ney zamykał odwrót z karabinem w ręku.
Napoleon spieszył na kwaterę do Mołodeczna, pałacu Ogińskich. Gdy podjeżdżał pod po-
dwórze, wzrok jego padł na grupę ciał na śniegu. Młodziutki żołnierz leżał na wznak na
płaszczu ułańskim z głową wspartą o piersi młodszego jeszcze od siebie ułana. Napoleon
przypatrzył się bacznie.
─ Kto to? ─ zwrócił się do jadącego obok hrabiego de Narbonne.
─ Starszy widocznie padł od rany czy wycieńczenia; młodszy zmarzł tej nocy podtrzymu-
jąc tamtemu głowę. Podobni jak bracia ─ odpowiedział de Narbonne.
202
Cesarz przerwał mu:
─ To synowie tego Slugne, pamiętasz, za Niemnem, w lipcu. Obiecałem ich oddać ojcu
oficerami. Jeźdźmy!
Ruszył w kłus i wjechał w bramę podwórca pałacu, opuszczonego przez właściciela.
Wcielony w pluton szwoleżerów dla niezłomnej wytrwałości Wartałowicz zobaczył z ko-
nia i poznał trupy Ślupściów.
─ O Jezu! ─ jęknął w myśli. To ci dwaj panicze, którzy go pod Ostrownem uratowali od
śmierci! Choć rozdzielili się w bitwie, snadź spotkali się znowu i wszystko przetrzymali ra-
zem, aż do tego momentu...
Wartałowicz także przetrzymywał wszystko. Bój, głód, mrozy, fatyga i nędza były dla nie-
go niczym: on ochraniał cesarza. Rozumiał, że muszą być tacy, z których każdy sobie z osob-
na musi powiedzieć, że życie i wolność cesarza od niego zawisły.
On chronił i bronił cesarza, a siły jego miast upadać, potężnieć się zdały. Zawsze prosty
żołnierz, choć wielu innych przy nim z prostych żołnierzy na podoficerów już awansowało.
Nawet bez krzyża.
Wstydzono się niemowę zaprezentować do nagrody. Ale on nie dbał o to. Spełniał to,
czym go w Pucimuszkach napojono. Nie o ordery mu szło, ale o blizny. Aby mógł ze szczerą
prawdą Napoleonowi powiedzieć:
„Lecz ty patrz na nasze blizny...”
Wartałowicz wierzył wprawdzie święcie, że cesarz nie może być zwyciężony i że powróci
raz jeszcze rozprawić się z Rosją. Lecz cesarz zmuszony był brnąć po śniegach, nocować cza-