6959

Bohaterowie epoki
70
60.
Wa¿ne wypadki
72
61.
Formu³a kompozyc. [yjna]
72
62.
Objawianie siê charak.[terów]
73
63.
Typy ludzkie (elementa)
74
64.
Prawo obrazowoœci
75
65.
Pastor protest, [uje] jako Polak [jest to nalepiony wycinek z gazety]
76
66.
Szemat Cia³a
77
67.
Szemat Barw
78
68.
Szemat cech materia³, [nych]
78
69.
Szemat "Si³"
79
70.
Dusza i w³asn. [oœci] mat. [erialne]
80
71.
Stosunki 2 Dziedzin
80
72.
Tematy
81
"SILVA RERUM" BOLES£AWA PRUSA
279
Lp.
Temat
Strona
73. (
¯ele
83
74. 1
Sastrój
84
75.
?ó¿niczfc[owanie] pojêæ
84
76.
Plan
85
77.
Szemat "Natura"
86
78. Czynniki bytu (ludz.[k\ego])
86
79.
Szemat "G³osu"
87
L--------- 80.
Szemat "Ruchu"
87
|8lT~
Wielkie pr¹dy
88
------- 82.
Charakter i Idea³y
90
83.
±U ludzkie
90
84.
Stronnictwa galic. [yjskie]
91
85.
Pobudki
92
86.
Cz³owiek i Dziedziny
93
87.
Gra uczuæ
94
88.
Charakter.[ystyka] autorów [dotyczy Sienkiewicza i To³stoja]
94
89.
Symbolizm
95
90.
Plan
96
91.
Prace
96
92.
Szemat "Spo³eczeñstwa"
97
93.
Œwiat i Duch
98
94.
Typy powieœciowe
98
95.
Kompozycja
99
96.
Styl
99-100-101
280
ANNA MARTUSZEWSKA
Lp. Temat
97. Plany (perspektyw. [iczneJJ
98. Idea³y Stosunki
r perspektywiczne Cechy zewnêtrz.[ne]
W³adze duszy
99. Œwiat duchowy
100. Plany (perspektywiczne]) cz³owieka
;*•*,«
MAGDALENA KREFT
"CYRKIEL" CZY "D£OÑ MISTRZA"?
ZASADY ESTETYKI PRZESTRZENI
W TWÓRCZOŒCI ELIZY ORZESZKOWEJ
Aby objaœniæ pogl¹dy estetyczne Orzeszkowej, konieczna oka¿e siê lektura jednej z pierwszych jej powieœci - Pamiêtnika Wac³awy, a w ramach tej powieœci - analiza obrazu Wilna, ukrytego tu pod mianem "grodu" i "miasta W.". W³aœnie ów "gród", archaiczny i uwznioœlaj¹cy synonim s³owa "miasto", pozwoli rozpoznaæ zasady estetyki, któr¹ pisarka uznawa³a. Jej estetyczne postulaty odnosz¹ siê tutaj w pierwszym rzêdzie do architektury i organizacji przestrzeni.
Termin "gród" stosuje Orzeszkowa w³aœciwie wy³¹cznie na oznaczenie starego Wilna. Tak jest wielokrotnie w Pamiêtniku Wac³awy, tak jest te¿ w powieœci Rodzina Brochwiczów, gdzie Wilno zosta³o nazwane "staro¿ytnym grodem Jagiellonów"1.
*E. Orzeszkowa, Rodzina Brochwiczów, Warszawa 1951, t. I, s. 5 (Pisma zebrane, red. J. Krzyzanowski, t. XLVI). Poza tym kategoria "grodu" pojawia siê ju¿ tylko incydentalnie. W powieœci Na dnie sumienia "olbrzymie grody" to synonim wielkich miast sto³ecznych. Nazywanie Wilna "grodem" zbli¿a Orzeszkow¹ do stylu Mickiewicza. O ile s³owa "miasto" u¿y³ poeta 332 razy, 0 ty'e "gród" pojawi³ siê u niego tylko 18 razy, przede wszystkim jako meto-
282
MAGDALENA KREFT
"CYRKIEL" CZY "D£OÑ MISTRZA"?
283
Pamiêtnik Wac³awy, powieœæ wczesna i zdaniem niektórych badaczy niedojrza³a i nierówna2, zawiera jednak¿e doœæ istotny materia³ do okreœlenia stosunku autorki do cywilizacji miejskiej. Dzieje Wac³awy zosta³y tak obmyœlone, aby wœród zmiennych kolei losu mog³a ona przemieszkiwaæ w coraz to innych œrodowiskach i krêgach przestrzeni. Dziewczyna pozna je i porówna. W jej pamiêtnikarskich zapiskach miejsca te nabior¹ wagi symbolicznej.
Na pocz¹tku swego pamiêtnika Wac³awa umieœci³a krótki opis rodzinnego miasta, widzianego o wschodzie s³oñca3. Te pierwsze wzmianki mog¹ wydaæ siê zaskakuj¹ce, zw³aszcza gdy pamiêta siê, z jak¹ niechêci¹ Orzeszkowa odnosi³a siê do cywilizacji urbanistycznej i miast - tych osobiœcie poznawanych i tych kreowanych4. Ods³onie miasta towarzysz¹ tu bowiem: widok rzeki, góry,
nimia nazw w³asnych: Malbork, Nowogródek, Petersburg i Wilno. "Gród" to dla Mickiewicza "twierdza", "staro¿ytne miasto sto³eczne". "Gedymina gród" (Dziady cz. III) oraz "kniaziów wielkich grody" {Gra¿yna) to w³aœnie Wilno. Por.: S³ownik jêzyka Adama Mickiewicza, red. K. Górski, S. Hrabec, t. II, Wroc³aw 1964, s. 561, oraz t. IV, Wroc³aw 1965, s. 256 nn.
2 Por.: J. D e t k o, Eliza Orzeszkowa, Warszawa 1971, s. 109; G. B o r -k o w s k a, Pozytywiœci i inni, Warszawa 1996, s. 64; H. Markiewicz, Pozytywizm, wyd. 3 zm. i rozsz., Warszawa 1999, s. 444. Maria ¯migrodzka uwa¿a Pamiêtnik Wac³awy za "ostateczne podsumowanie «epoki romansu» w twórczoœci Orzeszkowej" (M. ¯migrodzka, Orzeszkowa. M³odoœæ pozytywizmu, Warszawa 1965, s. 377). Dzieje czytelniczego odbioru Pamiêtnika... uwa¿nie przeœledzi³a Anna Martuszewska, wskazuj¹c zarazem na te cechy powieœci, które zapewni³y jej okresow¹ popularnoœæ (zob.: A. Martuszewska, "Pamiêtnik Wac³awy " Elizy Orzeszkowej - pozytywistyczny bestseller koñca lat piêædziesi¹tych XX w., [w:] Ksi¹¿ka pokolenia. W krêgu lektur polskich doby postycz-niowej, red. E. Paczoska, J. Sztachelska, Bia³ystok 1994, s. 163-171).
3 Orzeszkowa, Pamiêtnik Wac³awy. Ze wspomnieñ m³odej panny, Warszawa 1968, t. I, s. 38.
4 Kwestii tej poœwiêci³am pracê Problematyka miasta i cywilizacji urbanistycznej w twórczoœci Elizy Orzeszkowej, mps, Biblioteka Uniwersytetu Gdañskiego.
opary mg³y, cisza, ró¿owy blask i promienie wschodz¹cego s³oñca. Barwy pochodz¹ z palety impresjonisty ("popielaty", "biela³", "zró¿owia³", "zaiskrzy³y siê"). Wac³awê ogarnia wzruszenie i poetycki nastrój. Tylko stare Wilno zas³u¿y³o sobie w twórczoœci Orzeszkowej na tak liryczne i pozytywne entree. Wzruszenie Wac³awy mia³o zreszt¹ swój odpowiednik w uczuciach samej pisarki. Wilno by³o jedynym miastem, z którym ³¹czy³a ona dobre wspomnienia5.
We wszystkich wzmiankach o "grodzie" uderza nagromadzenie specyficznych kwalifikatorów. Gród bywa: staro¿ytny, odwieczny, stary, wspania³y, piêkny. Wileñski "gród" to, inaczej mówi¹c, Stare Miasto, najstarsza, zabytkowa czêœæ Wilna.
Pewnego zimowego przedpo³udnia Wac³awa, zachêcona przez nianiê, wyrusza z ni¹ na spacer po Wilnie. Fakt ten wypada podkreœliæ z paru powodów. Po pierwsze: bohaterowie Orzeszkowej nigdy z przyjemnoœci¹ i bez celu nie spaceruj¹ po mieœcie. Nie zwiedzaj¹ miast i nie poddaj¹ siê ich urokowi. Przeciwnie: cho-