Do przesuni�cia maj�tkowego bez woli zubo�onego mo�e doj�� b�d� wskutek dzia�ania innej osoby ni� zubo�ony, b�d� z innych przyczyn, z kt�rymi ustawa ten skutek ��czy...

Nawet wtedy przesuni�cie nale�y uwa�a� za dokonane bez woli zubo�onego, je�eli nast�pi�o na podstawie dzia�ania samego zubo�onego, lecz jest skutkiem, jakiego on nie zamierza� wywo�a�. Takie przesuni�cia b�d� z regu�y pozbawione podstawy prawnej, je�eli dzia�aj�cy nie mia� szczeg�lnego upowa�nienia do wkroczenia w cudz� sfer� maj�tkow�, poniewa� regu�� jest, �e nikt nie ma prawa dysponowa� cudzym maj�tkiem. Ci�ar dowodu istnienia takiego uprawnienia spoczywa na wzbogaconym. Podstaw� prawn� wzbogacenia b�dzie w tych przypadkach tytu� prawny wynikaj�cy z ustawy lub czynno�ci prawnych, a daj�cy dzia�aj�cemu uprawnienie do dokonania danego przesuni�cia maj�tkowego. Je�eli tytu�em tym jest bezpo�redni przepis ustawy, to trzeba zbada�, czy ma on na celu tylko formalne przeniesienie prawa z jednego podmiotu na drugi, czy te� intencj� ustawy jest przenie�� razem z prawem r�wnie� wynikaj�c� z niego korzy�� gospodarcz� z uszczerbkiem dotychczas uprawnionego. Czasami przepis wyra�nie to zaznacza, jak np. art. 194 k.c, kiedy chodzi o przetworzenie, po��czenie i pomieszanie, gdzie roszczenie z tytu�u bezpodstawnego wzbogacenia jest zaznaczone mimo utraty prawa w�asno�ci. Odwrotnie jest np. w art. 224 � 1 k.c, wed�ug kt�rego samoistny posiadacz w dobrej wie-
487
rze nabywa w�asno�� u�ytk�w naturalnych bez obowi�zku wydania uzyskanego w ten spos�b wzbogacenia. Tam gdzie nie ma wyra�nej dyspozycji ustawowej, nale�y z tre�ci i celu normy wydedukowa�, czy pozbawienie poprzednika prawa nast�puje z warto�ci prawa utraconego. Tak np. b�dzie w przypadku przedawnienia i zasiedzenia, poniewa� celem tych instytucji jest definitywne uregulowanie stosunku prawnego dla zapewnienia pokoju i trwa�o�ci5.
R�wnie� nie stanowi� bezpodstawnego wzbogacenia korzy�ci, kt�re powstaj� w maj�tku d�u�nika po zap�aceniu wierzycielowi nale�no�ci pieni�nej w sumie nominalnej, poniewa� maj� podstaw� prawn� w przepisach dekretu o zaci�ganiu nowych i okre�leniu wysoko�ci nieumorzonych zobowi�za� pieni�nych (Dz.U. z 1949 r., nr 45, poz. 332).
Nie zachodzi tak�e bezpodstawne wzbogacenie po stronie Skarbu Pa�stwa w zwi�zku z przej�ciem przedmiot�w nale��cych do innej osoby, je�eli przej�cie w�asno�ci tych przedmiot�w nast�pi�o na podstawie art. 17 pkt 2 lit. b i art. 2 ustawy z 25 II 1958 r. (Dz. U. nr 11, poz. 37).
W�a�ciciel maszyn i urz�dze� technicznych, kt�ry ze wzgl�du na obowi�zuj�ce przepisy podatkowe odda� sp�dzielni te maszyny i urz�dzenia do bezp�atnego u�ywania, nie mo�e dochodzi� od sp�dzielni nale�no�ci za ich u�ywanie na podstawie przepis�w o bezpodstawnym wzbogaceniu, poniewa� bezp�atne u�ywanie tych przedmiot�w ma prawn� podstaw� w umowie stron.
Tak samo w razie zawarcia umowy sprzeda�y zbywca nie mo�e na podstawie przepis�w o bezpodstawnym wzbogaceniu dochodzi� �wiadcze� ponad um�wion� cen� z tego wzgl�du, �e nabywca bezpodstawnie si� wzbogaci! jego kosztem wobec zbyt niskiej ceny w stosunku do warto�ci rzeczy, poniewa� stosunki mi�dzy stronami reguluje wy��cznie umowa sprzeda�y, a przepisy o bezpodstawnym wzbogaceniu nie mog� tu by� posi�kowo zastosowane. Ponadto spraw� sprostowania ceny kupna reguluj� inne przepisy, a mianowicie art. 388 i 537�541 k.c.
Analogicznie z przepisem ustawy nale�y traktowa� akt administracyjny, b�d�cy podstaw� przesuni�cia maj�tkowego. Zachodzi� to b�dzie cz�sto przy obrocie mi�dzy jednostkami gospodarki uspo�ecznionej i tutaj od tre�ci tego aktu b�dzie zale�e�, czy nabycie formalnego prawa b�dzie po��czone z r�wnoczesnym definitywnym przesuni�ciem maj�tkowym, czy te� nie.
Odmiennie przedstawia si� sprawa, je�eli wzbogacenie nast�pi�o z woli zubo�onego, a w szczeg�lno�ci za pomoc� czynno�ci prawnej przez niego dokonanej. Gdyby zastosowa� tu to samo kryterium, co przy przesuni�ciach maj�tkowych dokonanych bez woli zubo�onego, trzeba by przy-
5 Orz. SN z 21 I 1965 r., OSPiKA 1967, poz. 3 z glos� A. O ha no wic za. Nadto wed�ug orzecznictwa SN roszczenie o wydanie bezpodstawnego wzbogacenia nie przys�uguje osobie, kt�ra wyzby�a si� rzeczy ruchomej przez porzucenie, przeciw temu, kto naby� w�asno�� tej rzeczy przez obj�cie jej w posiadanie samoistne.
488
j��, �e ka�de wzbogacenie opieraj�ce si� na wa�nej czynno�ci prawnej jest usprawiedliwione. Jednak�e regu�a ta w pewnych przypadkach oka�e si� niewystarczaj�ca. Czynno�� prawna powoduj�ca przesuni�cie maj�tkowe jest przysporzeniem. Ka�de za� przysporzenie musi mie� sw�j cel, kt�ry dzia�aj�cy chce za pomoc� przysporzenia osi�gn�� i kt�ry jest zarazem przyczyn� (causa) tego przysporzenia. Ten cel musi wynika� z tre�ci o�wiadczenia woli i brak jego lub wadliwo�� powoduje niewa�no�� czynno�ci prawnej. St�d te� czynno�� dotkni�ta brakiem lub wadliwo�ci� przyczyny przysporzenia nie mo�e by� podstaw� usprawiedliwiaj�c� wzbogacenie. S� jednak tzw. czynno�ci oderwane, kt�re s� wa�ne bez wzgl�du na istnienie lub wadliwo�� ich przyczyny (wystawienie weksla). Gdyby i w tych przypadkach zastosowa� regu��, �e ka�de wzbogacenie oparte na wa�nej czynno�ci prawnej jest usprawiedliwone, to omy�kowe wydanie weksla powodowa�oby definitywne przesuni�cie maj�tkowe i zubo�ony nie m�g�by od wzbogaconego domaga� si� zwrotu, mimo �e ten otrzyma� korzy��, kt�ra mu si� nie nale�a�a. Ot� ustawa tak�e w przypadku czynno�ci oderwanej nakazuje, je�li chodzi o usprawiedliwienie wzbogacenia, zbada� nie tylko wa�no��, lecz i przyczyn� czynno�ci prawnej, na podstawie kt�rej przysporzenie nast�pi�o. Oceniaj�c tedy s�uszno�� przesuni�cia maj�tkowego, porz�dek prawny traktuje na r�wni czynno�ci prawne oderwane z czynno�ciami przyczynowymi. Dlatego te� nie mo�na przyj�� og�lnej zosady przy wzbogaceniu z woli zubo�onego, �e wa�na czynno�� prawna stanowi dostateczne usprawiedliwienie przesuni�cia maj�tkowego, poniewa� zachodz� przypadki, kt�rych czynno�� prawna b�dzie wa�na (z powodu swego abstrakcyjnego charakteru), a mimo tego wzbogacenie b�dzie nieusprawiedliwione. Dla stwierdzenia jego �podstawy" trzeba si�gn�� do celu i przyczyny samego zobowi�zania wynik�ego z danej czynno�ci prawnej, a nie tylko zadowoli� si� stwierdzeniem jej wa�no�ci.
� 37. NIENALE�NE �WIADCZENIE
I. PRZES�ANKI PRAWNE